Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΛΑΤΕΙΑ ΕΞΑΡΧΕΙΩΝ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΑΤΑΣΤΡΑΦΕΙ
Δημοσιεύουμε την τοποθέτηση της Ελένης Πορτάλιου στη συνέντευξη τύπου της Πρωτοβουλίας των κατοίκων Εξαρχείων που αντιτίθενται στην ανάπλαση-καταστροφή της πλατείας.
1. Οι πλατείες, και μάλιστα οι κεντρικές, συμπυκνώνουν την ιδέα της πόλης. Οι πλατείες των ευρωπαϊκών πόλεων με το ιστορικό βάθος που διαθέτουν, τις συλλογικές μνήμες που ενεργοποιούν, με την ομορφιά και τον αρχιτεκτονικό πλούτο των αλλεπάλληλων μεταμορφώσεων που διατηρούνται ως διαδοχικά στρώματα στη μορφή τους και με τα νοήματα που συμπυκνώνουν πέρασαν στην ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Έτσι όλος ο κόσμος ξέρει την Μεγάλη Πλατεία των Βρυξελλών, την Πλατεία του Αγ. Μάρκου στη Βενετία, την Πιάτσα Ναβόνα στη Ρώμη, την Πλατεία της Σιένας και δεκάδες άλλες μικρές και μεγάλες πλατείες.
Οι πλατείες είναι κοινωνικοί και πολιτικοί πυκνωτές και απ’ αυτή την άποψη όλες οι πόλεις που σέβονται την κληρονομιά τους διατηρούν την μορφή τους και αποδίδουν στις σύγχρονες επεμβάσεις τη σημασία που τους αρμόζει.
2. Στην Αθήνα παρά το βάρος της ιστορίας της και τον υπαίθριο βίο των Ελλήνων ο δημόσιος χώρος δεν έχει μέγεθος, υπόσταση, ταυτότητα, όνομα, σημασίες.
Πρόσφατα η λεγόμενη ανάπλαση της πλατείας Ομονοίας κατέστρεψε μια ιστορική πλατεία που χαρακτήρισε το πρώτο σχέδιο Κλέντσε της Αθήνας, όταν ανακηρύχθηκε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους, το 1833.
Κανείς Αθηναίος ή επαρχιώτης, κανείς επισκέπτης δεν μπορεί να φανταστεί πια ότι η Ομόνοια συμπυκνώνει την πόλη.
3. Τα Εξάρχεια είναι μια ιστορική συνοικία της Αθήνας, από τις πρώτες που διαμορφώθηκαν όταν το ιστορικό κέντρο άρχισε να επεκτείνεται. Άλλωστε, μια πλατεία δεν είναι ένας ιδιωτικός χώρος που οι αλλαγές του αφορούν στενά τους ιδιοκτήτες του, αν και στην περίπτωση αυτή πρέπει, επίσης, να επιβάλλονται κανόνες και περιορισμοί στις επεμβάσεις που χαρακτηρίζουν τη σχέση του ιδιωτικού με τον δημόσιο χώρο.
Τα Εξάρχεια, λοιπόν, σηματοδοτούνται από την πλατεία τους, που την έζησαν γενεές νεοελλήνων με πολλούς τρόπους: πλατεία νεανική, πολιτική, χώρος συζητήσεων και συγκεντρώσεων, καθημερινό πέρασμα για πολλούς, η πλατεία Εξαρχείων συνδέεται με το Πολυτεχνείο, τις πολιτικές ιδέες, τις καλλιτεχνικές κινήσεις και ζει τουλάχιστον έναν αιώνα. Βέβαια τα τελευταία χρόνια το δημόσιο τμήμα της έχει περιοριστεί από τα τραπεζοκαθίσματα των γύρω καταστημάτων, το πράσινο δεν συντηρείται και η πλατεία εκπίπτει της σημασίας της, όπως όλοι οι δημόσιοι χώροι που συμπιέζονται από την οικονομία και τον πολιτισμό της αγοράς. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει να υποστεί το οριστικό πλήγμα της λεγόμενης ανάπλασης.
4. Ανάπλαση δεν σημαίνει εξαφανίζω ό,τι υπήρχε, ισοπεδώνω τη συλλογική μνήμη και την ιστορία. Αντίθετα, ανάπλαση σημαίνει ενισχύω μιά ιστορική φυσιογνωμία και αναδεικνύω έναν τόπο, διευκολύνω την επανάκτηση από τους ενοίκους του και τη συμβολική επανοικειοποίησή του από το σύνολο της πόλης.
Στην περίπτωση της πλατείας Εξαρχείων τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της πράσινης πλατείας και του αβίαστου περάσματος με μικρές στάσεις για ένα χαιρετισμό εξαφανίζονται.
Η πλατεία υπερυψώνεται εκτός κάθε λογικής και αποκόπτεται από τον γύρω χώρο σε αντίθεση με την αυτονόητη επιλογή η πλατεία ν’ ακουμπήσει στο άμεσο περιβάλλον της.
Οι πλατείες σ’ όλο τον κόσμο, όσο μεγάλες κι αν είναι, μένουν ενιαίες. Σχεδιάζονται με σκοπό να ζήσουν στο χρόνο και γι’ αυτό δεν καθορίζονται αυστηρά οι χρήσεις τους. Οι χρήσεις αλλάζουν γρήγορα, είναι προϊόν των ανθρώπων που κατοικούν την πόλη, ενώ ο δημόσιος χώρος είναι μακρόβιος. Εφήμερες και άτυπες είναι οι λειτουργίες όχι η δομή και η βασική αρχιτεκτονική του δημόσιου χώρου.
Το σχέδιο της πλατείας Εξαρχείων κατακερματίζει τον χώρο επιβάλλοντας στους κατοίκους την άποψη χρήσης του σχεδιαστή της.
Τέλος, το νέο σχέδιο αφαιρεί χώμα, εγκλωβίζει το πράσινο σε τόνους μπετόν, υψώνει τείχη και κλείνει διόδους, ορίζει εξαναγκαστικές κινήσεις και προσθέτει σκάλες παραβιάζοντας τα γεωμετρικά και φυσικά χαρακτηριστικά του χώρου.
5. Για όλους αυτούς τους λόγους το σχέδιο δεν πρέπει να εφαρμοστεί. Οι κάτοικοι της περιοχής αλλά και οι θαμώνες της πλατείας και αυτοί που συνδέθηκαν μαζί της ποικιλοτρόπως, όσοι εργάζονται ή στεγάζονται εδώ θα την υπερασπιστούν.
Το ΥΠΕΧΩΔΕ και ο Δήμος Αθηναίων πρέπει ν’ αναθεωρήσουν τα σχέδιά τους. Είναι αδιανόητο μια κακόμορφη «ανάπλαση» να επιβληθεί με τα ρόπαλα των ΜΑΤ.
Ελένη Πορτάλιου
Αρχιτέκτων, Αν. Καθηγήτρια
Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ